संकटमा दुग्ध व्यवसाय: करोडौंको दुग्ध पदार्थ बिक्री भएन

इलाम : विराटनगर दुग्ध वितरण आयोजनामा अहिले घिउ र पाउडर गरेर १ सय ३३ टन दुग्ध पदार्थ स्टकमा छ। भण्डारण कक्ष कुनै खाली छैनन्। बिक्री ठप्प भएपछि आयोजनालाई दैनिक संकलन हुने दुग्ध व्यवस्थापन झनै चुनौतीपुण बन्दै गएको छ। 
दुग्धपदार्थ बिक्री नभएपछि आयोजनाले कृषकबाट खरिद गरेको दूधको पुस महिना देखिको ३० करोड रुपयाँ भुक्तानी दिन सकेको छैन। आयोजनाले इलाम, झापा, धनकुटा, तेह्रथुम र विराटनगरका स्थानीय कृषकबाट दैनिक २२ हजार लिटर दूध संकलन गर्ने गरेको छ भने अन्य आयोजनाबाट १५ हजार लिटर खरिद गरेर दैनिक ३७ हजार लिटर दूध जम्मा गर्ने गरेको आयोजनाले जनाएको छ। जम्मा भएको दूधमध्ये दैनिक ५ हजार लिटर स्थानीय बजारमा हुने गरेको छ भने अरू प्रशोधन गरेर घिउ र पाउडर दूध बनाउने गरेको आयोजना प्रमुख परमेश्वर चौधरीले बताए। 
आयोजनाले केन्द्र सरकारसँग ऋण लिएर किसानको दूधको रकम भुक्तानी गर्ने प्रयास गरिरहेको छ। दुग्ध पदार्थ बिक्री नहुँदा मिल्क होलिडे सुरु हुने त्रासमा कृषक पर्न थालेका छन्। घिउ र छुर्पी बिक्री नभएपछि निजी क्षेत्रका डेरीलेसमेत किसानको दूधको भुक्तानी दिन ढिला गर्न थालेपछि कृषकहरू अप्ठ्यारोमा परेका छन्। 

दैनिक सय लिटर दूध बिक्री गर्दै आएका इलामको सूर्योदय नगरपालिका–११ माघेका कृषक डिल्लीराम खतिवडाले घिउ छुर्पी बिक्री नभएपछि निजी डेरीहरूले दूधको मूल्य प्रतिलिटर १० रुपैयाँसम्म घटाएर भुक्तानी गर्न थालेको बताए। उनले भने, ‘अहिले किसानले ५० रुपैयाँ प्रतिलिटरमा दूधको मूल्य पाउन थालेका छन्। यसअघि गुणस्तरको आधारमा प्रतिलिटर ७० रुपैयाँसम्म दूधको मूल्य पाएका थिए। कतिपय निजी डेरीले दुग्ध बिक्री गर्ने कृषकलाई मासिक घिउ खरिद गर्नुपर्ने नियम लगाएका छन्। दैनिक पाँच लिटर दूध बिक्री गर्ने कृषकले मासिक रूपमा १ किलो घिउ खरिद गर्नुपर्ने नियम लगाएपछि पशुलाई दाना खुवाउन पनि ऋण काड्नु पर्ने अवस्था आउन लागेको कृषक खतिवडाले बताए। 

आयोजनाले पनि घिउ, पाउडर दूधको बिक्री सहज नभएसम्म किसानको दूधको मूल्य भुक्तानी सहज नहुने जनाएको छ। आयोजना प्रमुख चौधरीले दूधको भुक्तानी दिन नसकेको भन्दै सहजी करणका लागि कोसी प्रदेशलाई गुहारेका छन्। पछिल्लो समय निजी डेरीले दूध खरिद गर्न आनाकानी गर्न सुरु गरेपछि दुग्ध संकलन गर्ने सहकारी र कतिपय निजी डेरीले क्षमताभन्दा बढी दूध खरिदका लागि दबाब दिन थालेको बताए। सूर्योदय नगरपालिका–१२ का कृषक भूपेन्द्र गड्तौलाले आयोजनाले कृषकको दूध खरिद गर्न अस्विकार गर्न नमिल्ने बताए। उनले भने, ‘डीडीसी सरकारको निकाय हो, उसले किसानको दूध खरिद गर्दिन भन्न मिल्दैन।’

आयोजना प्रमुख चौधरीले आयोजनालाई छोडेर निजी डेरीसँग कारोबार गर्न थालेका दुग्ध कारोबार गर्ने सहकारीले आयोजनामै दूध पठाउन थालेपछि क्षमताले धान्न नसक्ने अवस्था आउन लागेको बताए। गत जेठ महिनादेखि आयोजनामा दूध बिक्रीको चाप बढ्न थालेको हो। आयोजनाले इलामबाट दैनिक ८ हजार लिटर, झापाबाट ५ हजार लिटर, धनकुटाबाट ६ हजार लिटर, तेह्रथुमबाट २ हजार लिटर, आयोजना आसपासका कृषकबाट १ हजार लिटर र अन्य आयोजनाबाट १५ हजार लिटर दूध खरिद गर्दै आएको छ। डीडीसीको विराटनगर महानगरपालिका–३ कञ्चनबारीमा रहेको आयोजनाले २०३० सालदेखि दुग्ध संकलन गर्दै आएको छ। पाँच बिघा क्षेत्रमा फैलिएको आयोजनाको दुग्ध स्टोर गर्ने क्षमता १ लाख लिटर छ भने प्रतिघण्टा पाँच हजार लिटर प्रशोधन गर्न सक्छ। गत वर्ष किसानको आकर्षण निजी डेरीतर्फ बढेपछि आयोजनाले अरू आयोजनाबाट दूध खरिद गरेर कारखाना चलाएको थियो। इलाम नगरपालिका–१० का कृषक गोविन्द तिम्सिनाले भने ‘आयोजनाले समयमा रकम भुक्तानी नगरेकै कारण कृषकले निजी क्षेत्रलाई दुग्ध बिक्री गरेको हो।’

आईएसओ सटिफाइट प्लान्टको मान्यता पाएको आयोजनाले २०५१ सालदेखि प्रतिदिन ५ मेट्रिक टन धुलो दूध उत्पादन गर्ने क्षमता राख्दछ। आयोजनाले यही संरचना धितो राखेर कर्जा लिएर किसानको बक्यौता भुक्तानी गर्ने तयारी गरेको आयोजनाले जनाएको छ। यसका लागि संघीय सरकारसँग समन्वय भइरहेको कोशी प्रदेश सरकारका प्रवक्ता एवं आन्तरिक मामिला तथा कानुनमन्त्री शमशेर राईले बताए। उनले भने, ‘दूधमा देखिएको समस्या छिटो समाधान गर्न प्रदेश सरकारले केन्द्र सरकारसँग समन्वय गरिरहेको छ।’ उनले दुग्ध क्षेत्रमा देखिएको समस्या तत्कालीन र दिगो रूपमा समाधान गर्न काम भइरहेको जानकारी दिए। 

दुग्ध विकास संस्थानको तथ्यांकअनुसार अहिलेको सिजनमा देशभरबाट हाल दैनिक १ लाख ९३ हजार लिटर दुग्ध संकलन हुने गरेको छ। दुग्ध विकास संस्थानले विराटनगर, धनगढी, हेटौंडा, जनकपुर, काठमाडौं, लुम्बिनीलगायतका आयोजनाबाट दुग्ध संकलन, प्रशोधन र संकलन गर्दै आएको छ।  विराटनगर आयोजनाले असोजदेखि चैतसम्मको फ्लस सिजन अथवा धेरै दुग्ध उत्पादन हुने समयमा दैनिक २० हजार लिटर दुग्ध संकलन गर्ने गरेको छ भने वैशाखदेखि भदौसम्मको लिन सिजनमा दैनिक १२ हजार लिटर दुग्ध संकलन हुने गरेको जनाएको छ। 

धादिङ आयोजनाले लिन सिजनमा २ हजारदेखि ३ हजार  र फ्लस सिजनमा ६ हजार ५ सयदेखि ७ हजार लिटर दुग्ध संकलन गर्ने गरेको छ। हेटौंडा आयोजनाले लिन सिजनमा १२ हजार र फ्लस सिजनमा २८ हजार लिटर, जनकपुर आयोजनाले लिन सिजनमा २ हजार २ सय र फ्लस सिजनमा ५ हजार लिटर दुग्ध संकलन गर्ने गरेको छ।  

काठमाडांै आयोजनाले लिन सिजनमा ४५ हजार र फ्लस सिजनमा ८० हजार लिटर, लुम्बिनी आयोजनाले लिन सिजनमा १५ हजार र फ्लस सिजनमा ३५ हजार लिटर, दुग्ध उत्पादन बिक्री आयोजना लैनचौर आयोजनाले लिन सिजनमा ३ हजार र फ्लस सिजनमा ७ हजार लिटर र नेपालगञ्ज आयोजनाले लिन सिजनमा ४ हजार र फ्लस सिजनमा १२ हजार लिटर दुग्ध संकलन गर्ने गरेको सस्थानले जनाएको छ।